Relaties en seksualiteit in het primair onderwijs

Voor een veilig schoolklimaat en een gezonde ontwikkeling van alle leerlingen is het belangrijk om aandacht te besteden aan relaties en seksualiteit.

Op deze pagina lees je hoe je dit op een blijvende manier kunt implementeren. Ook lees je hoe je een themacertificaat kunt behalen, zodat jouw school zich Gezonde School mag noemen.

Waarom werken aan relaties en seksualiteit?

Leerlingen komen al vroeg van alles tegen dat te maken heeft met relaties en seksualiteit. Ze ontdekken hun lichaam, de verschillen tussen jongens en meisjes en ze komen in de puberteit.
Ze gaan vriendschappen en andere relaties aan, worden verliefd en ontdekken hun seksuele identiteit. Daarbij is het belangrijk dat ze hun eigen wensen en grenzen kunnen communiceren en die van anderen respecteren.
Door op jonge leeftijd te starten met relationele en seksuele vorming, raken leerlingen vertrouwd met het thema en durven ze eerder vragen te stellen over seksualiteit.
Leerlingen ontdekken op een veilige manier wat ze belangrijk vinden in het contact met anderen en het wordt makkelijker voor ze om te praten over relaties en seksualiteit.
Leerlingen krijgen betrouwbare informatie, ontwikkelen waarden en normen, worden weerbaarder en leren respectvol met elkaar om te gaan.
Relationele en seksuele vorming en een veilig leerklimaat helpen leerlingen bij een gezonde seksuele ontwikkeling.

Voor je begint...

Wat doet jouw school allemaal al?

Heb je de beginsituatie goed in kaart? Denk aan je visie, vertrekpunt en kansen. Met de themascan kun je afvinken wat je al op orde hebt.

Beginsituatie Themascan

Heb je een Gezonde School-coördinator?

Wil je met succes aan de slag, stel dan een coördinator aan: een enthousiaste medewerker die ambassadeur is voor een gezonde leefstijl.

Gezonde School-coördinator

Werk met een gedegen stappenplan

Met het stappenplan van de Gezonde School-aanpak bereik je blijvend resultaat. Je kunt de resultaten gemakkelijker behouden.

Zo maak je een plan

Hoe zorg je voor draagvlak?

Draagvlak is een voorwaarde voor succes. Het betekent dat jouw plan ook het plan van alle betrokkenen wordt.

Zo creëer je draagvlak

Aan de slag met relaties en seksualiteit

De Gezonde School-aanpak zorgt voor een blijvend resultaat. Werk aan relationele en seksuele vorming op jouw school aan de hand van de vier pijlers: educatie, schoolomgeving, signalering en beleid.

✔ Educatie

Leerlingen worden zich steeds bewuster van hun eigen lichaam en ontwikkelen hun seksuele identiteit. Help ze begrijpen wat liefde voor hen betekent, hoe ze op een gezonde manier relaties aan kunnen gaan en ontdekken wat veilig en prettig is, voor zichzelf en de ander. Geef relaties en seksualiteit een structurele plek in de lessen. Neem het op in het curriculum en het schoolbeleid. Zorg voor bij- en nascholing voor medewerkers en informeer ouders en verzorgers.

Lessen en activiteiten
- Maak in het lesprogramma gebruik van Gezonde School-activiteiten om te werken aan relaties en seksualiteit.
- Werk met een doorlopende leerlijn van groep 1 t/m 8 en besteed minimaal vijf lessen aan relaties en seksualiteit.
- Besteed in de lessen aandacht aan onderwerpen als lichamelijke ontwikkeling en zelfbeeld, voortplanting en gezinsvorming, sociale en emotionele ontwikkeling en seksuele weerbaarheid.
- Organiseer activiteiten, zoals een projectweek rond relaties en seksualiteit – bijvoorbeeld de Week van de Lentekriebels.
Curriculum
- Neem lessen over relaties en seksualiteit op in het curriculum.
Schoolbeleid
- Neem onderwijsactiviteiten over relaties en seksualiteit op in het schoolbeleid en geef er uitleg bij. Waarom worden ze uitgevoerd en in welke leerjaren vinden ze plaats?
Bij-/nascholing
- Bied leerkrachten de mogelijkheid tot bij- of nascholing. Lesgeven in relaties en seksualiteit kan uitdagend zijn en er komen verschillende competenties van docenten bij kijken. Kunnen de leerkrachten op jouw school een veilige sfeer creëren? Weten ze hoe ze het beste kunnen reageren op vragen van hun leerlingen? Neem contact op met een Gezonde School-adviseur voor het aanbod. Of kijk voor meer informatie op Seksuelevorming.nl.
Ouders/verzorgers
- Leerlingen die opeens thuiskomen met allerlei vragen over seksualiteit, kunnen ouders en verzorgers weleens verrassen. Door ouders en verzorgers goed te informeren over de inhoud van het lesprogramma voorkom je weerstand en zijn ouders en verzorgers beter voorbereid op vragen van hun kind.
- Ouders en verzorgers spelen een belangrijke rol in de relationele en seksuele vorming van hun kind. Ze vinden het fijn om op de hoogte te zijn van wat hun kind leert en daar zelf ook hun eigen visie op te geven.
- Informeren kan bijvoorbeeld via een nieuwsbrief, folder of ouderavond. Zie ook de tips hieronder. Of maak gebruik van:
  - Informatie over het betrekken van ouders/verzorgers op seksuelevorming.nl
  - Informatie voor ouders op seksuelevorming.nl
  - De brochures over seksuele ontwikkeling in het Engels, Turks en Arabisch
  - De brochures over seksuele opvoeding voor kinderen van 0-6 jaar, van 6-9 jaar en van 9-15 jaar

Tips

Kriebels in je buik bevat lessen over weerbaarheid, relaties en seksualiteit die passen bij de leeftijd en seksuele ontwikkeling van de kinderen.
VeiligWijs leert kinderen om zorg te dragen voor zichzelf en de ander en om respect te hebben voor verschillende gezinsvormen en levensovertuigingen.

✔ Schoolomgeving

Zorg voor aandacht voor relaties en seksualiteit in de schoolomgeving. Denk aan een veilige fysieke ruimte, een veilig schoolklimaat en aan handelen bij grensoverschrijdend gedrag. Laat leerlingen en medewerkers meedenken en zoek de samenwerking op met ketenpartners in je regio.

Veilige omgeving
- Maak van de school een veilige omgeving.
- Let op de fysieke ruimte. Zijn daar verbeteringen in aan te brengen? Zorg bijvoorbeeld dat donkere plekken verlicht worden en dat er zicht is op werkplekken buiten het klaslokaal. Ook kun je denken aan toezicht op het schoolplein, cameratoezicht en internetfilters.
- Een veilige schoolomgeving betekent ook dat medewerkers seksueel grensoverschrijdend gedrag kunnen herkennen en adequaat kunnen handelen. Zie de pijler 'Signalering'.
Veilig klimaat
- Je kunt ook laten zien dat de school een veilig klimaat heeft of hieraan werkt. Gendi biedt informatie over het creëren van een positieve sfeer rond seksuele diversiteit op school.
Meedenken
- Laat ouders, verzorgers en medewerkers meedenken over de schoolomgeving. Waar kunnen verbeteringen in worden aangebracht? Op welke plekken voelen leerlingen zich minder veilig?
Goede voorbeeld
- Stimuleer medewerkers om het goede voorbeeld te geven. Denk bijvoorbeeld aan hoe leraren omgaan met hun collega’s – daar leren de leerlingen ook van.
Samenwerking
- Zoek de samenwerking op met partners zoals de GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst), Rutgers, Veilig Thuis of COC. Zo kun je op school bijvoorbeeld een gastles, training of workshop laten geven door een van deze andere organisaties.

Tips

Tips en tools op Seksuelevorming.nl om seksualiteit in de klas bespreekbaar te maken.

✔ Signaleren

Doe periodiek onderzoek bij leerlingen. Wees alert op zorgwekkende ontwikkelingen. Zorg voor tijdige signalering van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zorg dat signalen opgepakt worden door een signalerings-, zorg- en verwijsstructuur. Regel hulp voor leerlingen met problemen of zorgen rond relaties en seksualiteit. Zorg dat leerlingen, ouders en verzorgers weten bij wie ze terecht kunnen als ze vragen of hulp nodig hebben.

Periodiek onderzoek
- Breng jaarlijks de seksuele gezondheid van je leerlingen in kaart om seksueel grensoverschrijdend gedrag op tijd te signaleren.
- Je kunt de periodieke onderzoeken van de Jeugdgezondheidszorg of GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst) inzetten of een leerlingvolgsysteem zoals Zien!, SCOL of KanVas.
- Met periodiek onderzoek voldoe je meteen aan de wettelijk verplichte monitoring op de veiligheidsbeleving van de leerlingen.
Signalen oppakken
- Zorg voor heldere afspraken. Wat gebeurt er als een probleem rond relaties en seksualiteit wordt gesignaleerd? Wie beantwoordt vragen en wie signaleert problemen? Wie beoordeelt een probleem? Wanneer biedt de school hulp en welke hulp is dat?
- Leg de afspraken vast in een zorgprotocol. Denk ook aan een goede meldcode en zorg ervoor dat alle schoolmedewerkers het protocol kennen.
- Bespreek signalen rondom relaties en seksualiteit met het zorgteam van de school of andere verantwoordelijken.
- De leerkracht speelt een belangrijk rol bij het tijdig signaleren van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Hoe kunnen leerkrachten problemen goed signaleren en adequaat reageren? Het Vlaggensysteem kan hierbij helpen.
Informeren
- Zorg dat leerlingen, ouders en verzorgers weten bij wie ze terecht kunnen als ze vragen of hulp nodig hebben rondom relaties en seksualiteit. Je kunt denken aan:
  - de vertrouwenspersoon bij vragen of voor hulp;
  - de Pubergids voor informatie voor leerlingen;
  - informatie voor ouders en verzorgers op Seksueleopvoeding.info;
  - de website Kind en seksualiteit;
  - informatie voor ouders over de Week van de Lentekriebels
- Het is handig om de leerlingen, ouders en verzorgers hierover te informeren, ook als ze nog geen vragen hebben. Zo wordt de drempel om hulp te zoeken lager.

Tips

Signaleren gaat makkelijker als je weet wat voor belemmeringen leerlingen door hun beperking ervaren op het gebied van seksualiteit. Bekijk het overzicht op Seksuelevorming.nl.
Het Centrum Seksueel Geweld heeft filmpjes met veelgestelde vragen. Ook handig voor leerlingen, ouders en verzorgers.

✔ Beleid

Zorg dat aandacht voor relaties en seksualiteit een vaste plek heeft in het schoolbeleid. Welke visie heeft de school op relaties en seksualiteit? Zorg voor schoolregels en naleving. Betrek leerlingen en medewerkers hierbij. Borg taken en verantwoordelijkheden en evalueer je beleid ongeveer elke twee jaar.

Visie
- Welke visie heeft de school op relaties en seksualiteit? Heeft de school een doorlopende leerlijn voor dit thema? Door dit op te nemen in een schoolbreed beleid zorg je ervoor dat er blijvend aandacht voor is.
Veilig klimaat
- Beschrijf wat de school doet om seksueel grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Dat is nodig om een veilig schoolklimaat te creëren, waarin leerlingen zich op een veilige en gezonde manier seksueel ontwikkelen.
Schoolregels
- Zorg voor schoolregels. Deze kunnen helpen bij een respectvolle omgang met elkaar. Denk aan regels om seksueel grensoverschrijdend of discriminerend gedrag te voorkomen en om respectvol en inclusief gedrag te bevorderen. Ook kunnen regels de interactie tussen leerlingen en medewerkers stimuleren. Zo zorg je ervoor dat de regels worden nageleefd:
  - Houd toezicht.
  - Leg sancties vast en communiceer deze, ook via de schoolwebsite of de schoolgids.
  - Registreer ernstige incidenten van seksueel grensoverschrijdend gedrag om het beleid te ondersteunen. Dit kan in de vorm van een incidentenregistratie.
Gedragscode
- Zorg ook voor een gedragscode zodat duidelijk is afgesproken hoe medewerkers op school zich dienen te gedragen. Daarin zijn ook maatregelen opgenomen ter voorkoming van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Betrekken en informeren
- Betrek leerlingen en medewerkers bij het opstellen van het beleid. Leg uit waarom het beleid nodig is en zorg dat iedereen kan meedenken. Als iedereen meewerkt aan het beleid voelen ze zich meer verantwoordelijk voor het slagen ervan.
- Informeer leerlingen en medewerkers jaarlijks over het beleid en de afspraken rond relaties en seksualiteit, bijvoorbeeld tijdens een informatieavond, via de website of in een nieuwsbrief.
Borgen taken en verantwoordelijkheden
- Maak één medewerker verantwoordelijk voor het beleid rond relaties en seksualiteit, bijvoorbeeld de Gezonde School-coördinator.
- De Gezonde School-coördinator kan bij het verdelen van taken en verantwoordelijkheden denken aan:
  - Zorgen dat de school- en gedragsregels rondom relaties en seksualiteit worden toegepast.
  - Organiseren van trainingen voor docenten en andere medewerkers.
  - Voorlichten over relaties en seksualiteit en inzetten van Gezonde School-activiteiten.
  - Informeren van medewerkers, leerlingen en ouders/verzorgers.
  - Signaleren van problemen rond relaties en seksualiteit.
Evalueren
- Evalueer de uitvoering van je beleid elk jaar. Zo kom je erachter of het nodig is het beleid of de gedragsregels aan te passen, en of het beleid nog aansluit bij maatschappelijke ontwikkelingen.

Tips

Op Seksuelevorming.nl vind je een handreiking en tips over het opstellen van een visie en beleid.
Een Gezonde School-adviseur kan je helpen met het opstellen van je beleid en voorbeelden geven.
Maak gebruik van de Stimuleringsregeling Gezonde Relaties & Seksualiteit. Hiermee krijgt de school ondersteuning van de GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst) en een geldbedrag om aandacht voor relaties en seksualiteit te versterken.

Inspiratie

Afkijken mag!

Leer van andere scholen die de Gezonde School-aanpak voor relaties en seksualiteit toepassen.

Lees de praktijkverhalen

Meer inspiratie

Tips en tools voor het lesgeven op Seksuelevorming.nl.
Meldplicht en aangifteplicht bij seksueel misbruik
Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling
Handreiking Visie en beleid relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs op Seksuelevorming.nl
Lees over de uitkomsten van onderzoek naar de seksuele gezondheid van leerlingen. Of bekijk de antwoorden op veelgestelde vragen.

Uitvoering van het plan

Hoe zorg je voor een succesvolle implementatie van je plan? Bekijk onze tips.

Uitvoering

Terugblikken en vooruitkijken

Evalueren, successen vieren, de aandacht vasthouden en vooruitkijken. Bekijk onze tips.

Terugblikken en vooruitkijken

Financiële en praktische ondersteuning

Met de stimuleringsregeling Gezonde Relaties & Seksualiteit ontvangt jouw school advies en ondersteuning van een Gezonde School-adviseur en een geldbedrag voor de inzet van een Gezonde School-coördinator, de aanschaf van Gezonde School-activiteiten op het gebied van relationele en seksuele vorming en/of extra scholingsaanbod. Voor deze regeling volgt de Gezonde School-coördinator een verplichte basistraining.

Gezonde School-adviseurs van de GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst) komen op veel scholen die werken met de Gezonde School-aanpak. De Gezonde School-adviseur kan ook jouw school begeleiden en adviseren. Doe het niet alleen! Neem contact op met de Gezonde School-adviseur in jouw regio.

Bekijk alle stimuleringsregelingen Vind een Gezonde School-adviseur in jouw regio

Themacertificaat Relaties en seksualiteit

Wil je laten zien dat jouw school op een goede manier werkt aan relationele en seksuele vorming? Vraag dan het themacertificaat Relaties en seksualiteit aan.

Bekijk alle criteria Vraag het themacertificaat aan

Heeft jouw school minimaal één themacertificaat behaald? Dan mag jouw school zich een Gezonde School noemen. Lees meer over het vignet Gezonde School en het aanvraagproces.

En dan...

Heb je relaties en seksualiteit met succes geïmplementeerd? Gefeliciteerd! Nu is het belangrijk om het thema onder de aandacht te houden en te verstevigen.

Je kunt verdiepen binnen je thema('s). Je kunt ook verbreden naar en verbinden met andere thema's.

De gouden stap

Deze pagina is tot stand gekomen in samenwerking met Rutgers en Soa Aids Nederland.

Werken aan relationele en seksuele vorming

Waarom werken aan relaties en seksualiteit?

Waarom werken aan relaties en seksualiteit?

Voor je begint...

Wat doet jouw school allemaal al?

Heb je een Gezonde School-coördinator?

Werk met een gedegen stappenplan

Hoe zorg je voor draagvlak?

Aan de slag met relaties en seksualiteit

✔ Educatie

✔ Schoolomgeving

✔ Signaleren

✔ Beleid

Inspiratie

Afkijken mag!

Afkijken mag!

Meer inspiratie

Uitvoering van het plan

Uitvoering van het plan

Terugblikken en vooruitkijken

Terugblikken en vooruitkijken

Financiële en praktische ondersteuning

Themacertificaat Relaties en seksualiteit

En dan...

Deel deze pagina